महाराष्ट्र हा शेतीप्रधान देश असून, येथील अर्थव्यवस्था फारच प्रमाणात शेतीवर अवलंबून आहे. मात्र, गेल्या काही वर्षांत हवामानातील अनिश्चितता आणि बदल या वातावरणामुळे शेतीच्या उत्पादनावर विपरीत परिणाम होत आहे. अनियमित पाऊस, लांबलेला उन्हाळा, गारपीट आणि अवकाळी पावसामुळे शेतकऱ्यांचं मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होत आहे. या लेखात आपण हवामान बदलाचा शेतीवर होणारा परिणाम आणि यावरचे उपाययोजना याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊ.
हवामान बदलाची मुख्य कारणे
१. जागतिक तापमानवाढ
जागतिक तापमानात वाढ होत असून, याचा थेट परिणाम पावसाच्या प्रमाणावर आणि वितरणावर होत आहे. उष्णतेमुळे समुद्राची पाणी पातळी वाढत आहे आणि हवामानात मोठ्या प्रमाणावर बदल घडत आहेत.
२. वनतोड आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास
महाराष्ट्रातील वाढती जंगलतोड, शहरकरण आणि औद्योगिकीकरण यामुळे पर्यावरणाचा समतोल बिघडत आहे. याचा परिणाम म्हणून पावसाचे प्रमाण कमी होत आहे आणि हवामान कोरडे होत आहे.
३. कार्बन उ⭑सर्जन आणि प्रदूषण
वाहने, कारखाने आणि इतर मानवी क्रियांमधून मोठ्या प्रमाणावर कार्बन डायऑक्साइड उ⭑सर्जित होत आहे, यामुळे वातावरण गरम होते आणि पावसाच्या धरणीवर परिणाम होतो.
हवामान बदलाचा पिकांवर होणारा परिणाम
१. अनियमित पाऊस आणि कोरडा दुष्काळ
महाराष्ट्रातील काही भागांत पावसाचे प्रमाण अनियमित झाले आहे. काही ठिकाणी अतिवृष्टी तर काही ठिकाणी पावसाची टंचाई असते. यामुळे खरीप आणि रब्बी हंगामातील पीक उत्पादनावर मोठा परिणाम होतो.
२. गेल्या काही वर्षांतील अवकाळी पाऊस आणि गारपीट
मार्च आणि एप्रिल महिन्यांत अनेक वेळा अवकाळी पाऊस आणि गारपीट झाली. यामुळे फळबागा, भाजीपाला आणि गहू, हरभरा यांसारख्या पिकांचं मोठं नुकसान झाले आहे.
३. वाढलेले तापमान आणि पीक उत्पादनावर परिणाम
हवामानातील वाढती उष्णता पिकांच्या वाढीवर विपरित परिणाम करत आहे. जास्त उष्णतेमुळे गहू, हरभरा आणि भाजीपाला पिकांची उत्पादकता कमी होते.
४. किडी आणि रोगराई वाढणे
हवामान बदलामुळे किडी आणि रोगांचे प्रमाण वाढले आहे. जास्त उष्णता आणि आर्द्रतेमुळे बुरशीजन्य रोग, खोडकिडा आणि इतर किडींचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर वाढत आहे.
हवामान बदलाच्या परिणामावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपाययोजना
१. पाणी संधारण आणि प्रभावी सिचनं पद्धती
● ठिबक आणि तुषार सिचनाचा अवलंब केल्यास पाण्याचा जपून वापर करता येतो.
● शेततळे, जलसंधारण कूप आणि पाण्याच्या पुनर्वापराच्या तंत्रज्ञानाचा अवलंब करावा.
२. सेंद्रिय शेती आणि माती संवर्धन
● जैविक खतांचा आणि सेंद्रिय शेतीच्या पद्धतींचा अवलंब केल्यास मातीची सुपीकता वाढते आणि उत्पादन टिकून राहते.
● माती परीक्षण करून पोषक तत्त्वांची कमतरता भरून काढावी.
३. हवामानाशी सुसंगत पीक पद्धती अवलंबणे
● हवामानाच्या बदलत्या परिस्थितीनुसार पीक विविधता वाढवावी.
● कोरडवाहू शेतीसाठी कमी पाणी लागणारी आणि प्रतिकूल हवामान सहन करणारी पिकं घ्यावीत.
४. शाश्वत शेती तंत्रज्ञानाचा अवलंब
● पेरणीचे योग्य वेळापत्रक ठरवून उत्पादन वाढवावे.
● हवामान अंदाजानुसार पीक व्यवस्थापन करावे.
५. गटशेती आणि पीक विमा योजना
● शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन गटशेतीचा अवलंब केल्यास खर्च कमी होतो आणि उत्पादन वाढते.
● पीक विमा योजनेचा लाभ घेऊन नैसर्गिक आपत्तींमुळे होणारं नुकसान कमी करता येते.
निष्कर्ष
हवामान बदलामुळे महाराष्ट्रातील शेतीसमोर अनेक मोठ्या अडचणी निर्माण झाल्या आहेत. मात्र, योग्य पद्धतीने शेतीचे व्यवस्थापन, सेंद्रिय शेतीचा अवलंब, जलसंधारणाचे तंत्रज्ञान आणि हवामानाशी जुळवून घेतलेली पीक पद्धती यामुळे हे संकट टाळता येऊ शकते. शाश्वत शेती आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांचा समतोल साधल्यास शेतकरी हवामान बदलाचा सामना करत अधिक उत्पादन घेऊ शकतील.